پس از سقوط دولت پیشین و تسلط طالبان بر افغانستان ، فضای رسانه‌ای این کشور به طور چشمگیری تغییر کرد. کنترل شدید و سانسور سیستماتیک رسانه‌ها، بسته شدن ده‌ها رسانه، بازداشت و شکنجه خبرنگاران، و محدودیت‌های فراوان در انتشار اخبار و تحلیل‌های سیاسی، فضای اطلاع‌رسانی آزاد را به شدت تضعیف کرده است. این مقاله تلاش می‌کند تا با بررسی دستورالعمل‌های جدید وزارت اطلاعات و فرهنگ طالبان، آمارهای مرتبط با آزادی رسانه، و واکنش جامعه جهانی، ابعاد این بحران را به طور تخصصی تحلیل کند.
وزارت اطلاعات و فرهنگ طالبان با صدور دستورالعمل چهار صفحه‌ای تحت عنوان «پالیسی برگزاری برنامه‌های سیاسی (میزگردها) در افغانستان» رسانه‌ها را مجبور کرده که تمامی برنامه‌های سیاسی خود را پیش از انتشار برای بررسی به این وزارتخانه ارسال کنند و تحلیلگران تنها با دریافت کارت هویتی از این وزارت اجازه حضور در برنامه‌ها را دارند. بر اساس این سند، رسانه‌ها موظف‌اند برنامه‌های خود را «مطابق سیاست‌های امارت اسلامی» تنظیم کنند و از انتقاد صریح به سیاست‌های طالبان اجتناب کنند. در صورت نقض این سیاست‌ها، رسانه‌ها با مجازات‌هایی چون لغو مجوز فعالیت روبرو خواهند شد.
از جمله موارد بارز بازداشت خبرنگاران می‌توان به بازداشت «فرخنده عذر»، خبرنگار شناخته شده رادیو آزادی در سال ۱۴۰۱ اشاره کرد که به دلیل پوشش رویدادهای اعتراضات مردمی به مدت چند ماه در زندان طالبان نگه داشته شد.و همچمین بازداشت سید راشد کاشفی خبرنگار تلویزیون رسا و کابل تایمزو شکنجه او که تا به حال سرنوشت او معلوم نیست این نمونه ها نشان‌دهنده اجرای سخت‌گیرانه و جدی سیاست‌های محدودکننده طالبان است.
این دستورالعمل‌ها به وضوح بیانگر تلاش طالبان برای کنترل دقیق جریان خبری و محدود کردن نقد سیاسی است. هدف این گروه نه تنها حفظ قدرت، بلکه جلوگیری از هر گونه صدای مخالف است که می‌تواند مشروعیت آنها را به چالش بکشد.
محدودیت‌های رسانه‌ای نه تنها فضای خبری را تحت تأثیر قرار داده‌اند، بلکه جامعه مدنی و حوزه فرهنگ و آموزش را نیز به شدت تضعیف کرده‌اند. نبود اطلاع‌رسانی آزاد باعث افزایش شکاف‌های اجتماعی و کاهش مشارکت عمومی در امور سیاسی شده است. مدارس و دانشگاه‌ها نیز به دلیل فیلترینگ اینترنت و فضای ترس، در زمینه آموزش و تبادل اطلاعات دچار مشکلات جدی شده‌اند و نسل جوان افغانستان از دسترسی به منابع آموزشی بین‌المللی محروم شده‌اند.
بر اساس گزارش سازمان گزارشگران بدون مرز (RSF)، از زمان بازگشت طالبان به قدرت، حداقل ۱۴۱ خبرنگار بازداشت یا زندانی شده‌اند. خبرنگاران در معرض شکنجه‌های شدید قرار دارند؛ یکی از این خبرنگاران به RSF گفته است: «طالبان برای تفریح هم شکنجه می‌کردند.» این فضا باعث شده هزاران خبرنگار به دلیل تهدیدهای امنیتی و فشارهای سیاسی کشور را ترک کنند.
رتبه آزادی رسانه‌ها در افغانستان در گزارش جهانی سال ۲۰۲۵ RSF، با کسب امتیاز ۱۷.۸۸ از میان ۱۸۰ کشور، در جایگاه ۱۷۵ قرار گرفته است؛ جایگاهی که نشان‌دهنده وضعیت بسیار نامطلوب و بحرانی رسانه‌ای در این کشور است.
دلایل عمده این سرکوب‌ها را می‌توان در ماهیت ایدئولوژیک و اقتدارگرایانه طالبان جستجو کرد. طالبان که سال‌ها درگیر جنگ و مبارزه برای کسب قدرت بودند، اکنون با استفاده از ابزار سانسور و کنترل رسانه‌ها می‌خواهند هر صدای منتقدی را خاموش کنند تا بتوانند حکومتی بدون چالش و اعتراض برقرار کنند. نقد رسانه‌ای و آزادی اطلاع‌رسانی می‌تواند مشروعیت این گروه را متزلزل سازد و به همین دلیل، آنها در برابر هرگونه نقد واکنش شدید نشان می‌دهند.
وضعیت آزادی رسانه‌ها در افغانستان پیامدهای امنیتی و انسانی فراتر از مرزهای این کشور دارد. سرکوب رسانه‌ها و نقض حقوق بشر باعث شده که بحران مهاجرت به کشورهای همسایه افزایش یابد و نگرانی‌های امنیتی درباره گسترش گروه‌های افراطی تشدید شود. کشورهای منطقه که با موج مهاجرت و تهدیدات تروریستی مواجه‌اند، به دنبال تثبیت ثبات داخلی خود هستند و تعاملات دیپلماتیک‌شان با طالبان عمدتاً در همین راستا شکل گرفته است. از سوی دیگر، سکوت جامعه جهانی درباره نقض حقوق رسانه‌ها به طالبان این پیام را می‌دهد که می‌توانند بدون هزینه سیاسی به سرکوب ادامه دهند، که این خود تهدیدی برای ثبات منطقه‌ای است.
با وجود نقض‌های گسترده حقوق بشر و آزادی رسانه‌ها در افغانستان، جامعه جهانی واکنش چندان مؤثری نشان نداده است. برخی کشورهای منطقه و به ویژه کشورهای اروپایی، سفارتخانه‌های خود را به طالبان تحویل داده‌اند که این امر به نوعی مشروعیت‌بخشی به این رژیم سرکوبگر تلقی می‌شود. این روند، پیام نگران‌کننده‌ای به طالبان ارسال می‌کند که می‌توانند بدون تحمل هزینه سیاسی یا اقتصادی به سرکوب و سانسور ادامه دهند.
یکی از شاخص‌های مهم در این زمینه، وضعیت سفارتخانه‌ها و تعاملات دیپلماتیک کشورهای مختلف با حکومت طالبان است. تاکنون بیش از ۱۰ کشور، عمدتاً در منطقه و برخی کشورهای اروپایی، سفارتخانه‌های خود را به طالبان تحویل داده و رسماً یا ضمنی حکومت طالبان را به عنوان دولت افغانستان به رسمیت شناخته‌اند. از جمله این کشورها می‌توان به قطر، پاکستان، ترکیه، روسیه، ایران، چین، قطر و برخی کشورهای خلیج فارس اشاره کرد. کشورهای اروپایی مانند نروژ نیز با حفظ دفاتر نمایندگی محدود، در عمل به تعامل با طالبان روی آورده‌اند.
این تصمیمات معمولاً تحت فشارهای ژئوپلیتیکی و دغدغه‌های امنیتی اتخاذ شده‌اند. بسیاری از کشورهای منطقه به دنبال تثبیت ثبات و جلوگیری از گسترش بحران‌های مهاجرتی و تروریستی به مرزهای خود هستند. برخی کشورهای اروپایی نیز به دنبال حفظ کانال‌های ارتباطی با طالبان برای مدیریت مسائل مهاجرت و امنیتی‌اند. با این حال، این رویکردها بدون اعمال فشار جدی بر طالبان برای بهبود وضعیت حقوق بشر و آزادی رسانه‌ها، در عمل به مشروعیت‌بخشی به یک رژیم سرکوبگر منجر شده است.
این تعاملات دیپلماتیک در حالی صورت می‌گیرد که سازمان‌های بین‌المللی و نهادهای حقوق بشری بارها نسبت به وضعیت وخیم آزادی رسانه‌ها در افغانستان هشدار داده‌اند. گزارشگران بدون مرز (RSF) و سازمان ملل متحد مستنداً اعلام کرده‌اند که طالبان مسئول بازداشت، شکنجه و خشونت‌های گسترده علیه خبرنگاران هستند. هزاران خبرنگار به دلیل تهدیدات امنیتی و محدودیت‌های شدید رسانه‌ای افغانستان را ترک کرده‌اند.
در کنار این، محدودیت‌های اینترنتی نیز بر وخامت وضعیت افزوده است. طالبان با اعمال محدودیت‌های گسترده بر دسترسی به اینترنت، فیلترینگ شدید و قطع‌های مکرر اینترنت در مناطق مختلف، ابزار دیگری برای کنترل جریان اطلاعات و جلوگیری از اطلاع‌رسانی آزاد فراهم کرده‌اند. این محدودیت‌ها ارتباط مردم و رسانه‌های افغانستان با جهان خارج را به شدت دشوار ساخته و دسترسی به منابع خبری مستقل را محدود کرده است.
با وجود شرایط سخت، رسانه‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی به عنوان یکی از آخرین راه‌های اطلاع‌رسانی آزاد به شمار می‌روند. برخی فعالان رسانه‌ای افغان در داخل و خارج کشور تلاش می‌کنند با استفاده از پلتفرم‌های آنلاین و رسانه‌های مستقل در خارج از کنترل طالبان، صدای مردم افغانستان را به جهان برسانند. این فضای دیجیتال، اگرچه محدود و پرخطر است، ولی امیدبخش است و می‌تواند زمینه‌ساز تحولات مثبت و پشتیبان مقاومت مدنی و رسانه‌ای در افغانستان باشد.
سکوت نسبی و رویکرد منفعلانه بخش عمده‌ای از جامعه جهانی به طالبان این پیام را منتقل می‌کند که می‌توانند بدون پرداخت هزینه‌های سیاسی یا اقتصادی، به سرکوب و سانسور رسانه‌ها ادامه دهند. این امر علاوه بر وخامت اوضاع داخلی، به تضعیف جایگاه حقوق بشر و دموکراسی در منطقه منجر می‌شود و فرصتی برای طالبان فراهم می‌کند تا با اعمال سیاست‌های افراطی و سرکوبگرانه، به تثبیت و تحکیم قدرت خود بپردازند.
برای مقابله با این روند نگران‌کننده، لازم است که جامعه بین‌المللی با اتخاذ موضعی قاطع، فشارهای سیاسی، اقتصادی و دیپلماتیک هدفمند بر طالبان وارد کند. همچنین حمایت از رسانه‌های مستقل، فعالان حقوق بشر و فراهم کردن امکانات دسترسی آزاد به اینترنت و فناوری‌های ارتباطی می‌تواند در حفظ جریان آزاد اطلاع‌رسانی و شفافیت کمک کند. بدون چنین اقداماتی، آینده آزادی رسانه‌ها و حقوق بشر در افغانستان در معرض خطر جدی باقی خواهد ماند.
ادامه وضعیت کنونی، پیامدهای خطرناکی برای آزادی بیان و حقوق بشر در افغانستان دارد و موجب تضعیف جامعه مدنی و فعالان رسانه‌ای می‌شود. رسانه‌های مستقل و خبرنگاران که ستون‌های اطلاع‌رسانی و شفافیت هستند، به دلیل فشارها و تهدیدها از فعالیت بازمانده و یا کشور را ترک کرده‌اند.
برای بهبود این وضعیت، جامعه بین‌المللی باید با اتخاذ موضعی قاطع و اعمال فشارهای هدفمند، طالبان را وادار به احترام به آزادی رسانه و حقوق بشر کند. حمایت‌های مالی و حقوقی از رسانه‌های مستقل افغانستان و فعالان حقوق بشر نیز می‌تواند به تقویت مقاومت رسانه‌ای در برابر سرکوب کمک کند.
سید حین موسوی
Leave feedback about this